Чуашстан Республикасында традицион "Шыгырдан укулары” булып узды. Форсаттан файдаланып, без анда ЧР Диния нәзарәте рәисе, Русия Үзәк Диния нәзарәтенең Мәскәү шәһәре һәм Үзәк төбәк мөфтие, РФ Иҗтимагый палатасы әгъзасы Әлбир Кыргановка кызыксындырган сорауларыбызны бирдек.

– 19 сентябрьдә РФ Президенты Владимир Путин "Валдай” бәхәс клубында Русия һәм чит ил сәясәтчеләре, җә­мәгать эшлек­леләре белән оч­рашты. Әлеге рәсми булмаган очрашуда катнашучы буларак, ул сездә нинди тәэсир калдырды?

– Шактый ачык сөйләшү булды әлеге очрашу. Русиянең үзеннән һәм чит илләрдән килгән экспертлар шактый четерекле мәсьәлә кузгатты. Кискен сораулар да бирелде. Президент ад­министрациясенең җаваплы хез­мәткәрләре, федераль министрлар, экспертларның бик тә үзенчәлекле фикер алышуы булды ул. Гомумән, бу – унынчы, юбилей очрашуы икән. Дүрт көн дәвамында Россиянең дөнья­да­гы урыны хакында шактый кы­зыклы, гыйбрәтле фикерләр ише­тергә туры килде. Русиянең күп­төрлелеге – башкаларга да үр­нәк, дигән шигарь астында узды ул.

Русия сәясәтчеләре белән төрле мәсьәләләр хакында бә­хәсләшеп, фикер алышып була торган бик үзенчәлекле мәй­данчык ул "Валдай” клубы. Анда Путин илебезнең киләчәге хакында бик төпле фикерләрен җиткерде. Диннәрнең, милләт­ләрнең тигезлеге хакында басым ясап әйтүе хәтердә калды. Советлар Союзы вакытында милли мәсьәләләргә зур игътибар би­релүен искәртте ул. Һәр ха­лык­ның үз милли газета-журналлары чыгып килде; бүген дә милли матбугат яшәргә, нәшер ителергә тиеш, дип әйтүе күңелебезгә хуш килде.

Көнбатышта демократия ди­гән исем астында һәркем – мөстәкыйль, азат кеше; ни тели шуны эшли ала дигән булып, әллә нинди тузга язмаган, Алла каршында да, бәндә алдында да ярамаган бозык эшләр җәелеп килә. Шушындый афәт янаганда, илебез халыкларының электән кил­гән мәдәниятләрен, үз йөзен, әхлакый казанышларын сакларга тырышу мөһим. Президен­тыбызның Евразия, тәгаен алганда БДБ илләре халыклары бер-беренә матди ярдәм итү белән генә чикләнмичә, элекке багланышларны ныгытырга, рухи берлегебезне кайгыртырга тиеш, дип чакыруы да бик вакытлы, бик урынлы. Безнең мәгълүматлар буенча, 22 октябрьдә, Уфада РФ Дәүләт Советы киңәшмәсе узачак, анда милли мәсьәлә дә каралачак. Күп милләтле, күп динле Русия өчен милли идея булырга тиеш. Президент анда милли идея нәр­сәдән гыйбарәт булырга тиешлеген тагын да төгәлрәк ишеттерер дип уйлыйм. Милләт­челек дип башкаларга зыян китермичә, шул ук вакытта күп­төрлелектә үзлегеңне сакларга кирәк. Миңа калса, Президент­ның бик мөһим фикере бу. Безгә бу фикерне куәтләп, хуплап эшләргә кирәк.

– Эльмир Кулиевның урысча дөнья күргән "Коръән тәфсире”н тыюны ничек кабул иттегез?

– Әйе, төрле тәфсирләр бар. Аларны чагыштырып укып барабыз. Бу тәфсир җәһәтендә экспертлардан тыюның сәбәбен сорадык. Анда, чынлап та, дәгъва белдерерлек берничә урын бар икән. Әйтик, җиһад төшенчәсе сугыш алып бару мәгънәсендә тәрҗемә ителгән. Югыйсә, аның мәгънәсе күп төрле. Беренче чиратта җиһад – үз нәфесеңә каршы көрәшү ул. Аның төрле дә­рәҗәләре бар. Шәригатьтә бу билгеле, әмма аны дөрес итеп аңлата белү кирәк. Менә шун­дый төгәлсезлекләргә карап, тәфсирне тыярга булганнар, дип аңлаттылар безгә. Дөрестән дә, дини китаплар нәшер иткәндә бик игътибарлы булырга кирәк. Кайбер китапларда сүз алмаштыру күренә. Билгеле, төрле вариантлар, төрле тәфсирләр булырга тиеш. Ләкин бүгенге вәз­гы­ятьтә Аллага, дингә ышана торган кешеләрнең фикерен чуалта торган мондый китаплар чыгудан шүрлиләр дә. Моның нигезе дә бар. Чөнки яшьләр, шушындый икеле-микеле аңлатуга таянып, кырын гамәлләр кыла башлый. Шул ук вакытта РФ Пре­зиден­тының Идел буе федераль округы җитәкчеләре, башка җа­ваплы чиновниклар белән кү­решкәндә, ниндидер район судында, динне, Коръәнне аңлап бетермәгән экс­пертларның фи­ке­ренә таянып кына, дини китап­ларны тыймаска иде, дип ис­кәртеп торабыз. Безнеңчә, Ру­сиядә ниндидер гомум федераль дәрәҗәдә каралганнан соң гына тыю турында карар кабул итәргә мөмкин. Зур галимнәр, абруйлы дин әһелләре катнашкан экспертлар комиссиясе чыгарган карар булса, җәм­гыятьтә бу әллә ни зур шау-шу тудырмас иде. Шунысы да бар: академик дәрә­җәдәге галимнәр төрле-төрле тәфсирләр булуга тыныч карый. Ләкин гади ха­лыкка, миллионлаган мөселманга Коръән тәф­сиренең ни өчен тыелуын аңла­тып бетерү бик кыен. Дәүләт белән мөсел­маннар арасындагы мөнәсәбәтне бозарга тырышкан тарафлар мон­нан бик оста файдалана. Шуңа күрә ниндидер китапны тыйган вакытта бу хәл илнең бердәмлегенә, ныклыгына зыян салмасмы, дип игътибарлырак булырга кирәк.

– Түбән Новгород мәчетлә­ренең берсеннән элекке Нижгар өлкәсе Диния нәзарәте рәисе Өмәр хәзрәтне кыйнап чыгарганнар дип ишеттек.

– Бу җәһәттә төгәл мәгълү­матым юк. Күпләребез интернеттан күреп кенә белә. Әлбәттә, аяныч хәл. Илебезнең төрле тө­бәкләрендә мондый фетнәләр чыгу – мөселманнарның, бигрәк тә үзебезнең татар халкының дәрәҗәсен төшерә торган ямьсез күренеш. Мин монда бер тарафны да аклап әйтә алмыйм. Чөнки мәсьәләне төгәл, ачык белмим. Ләкин фетнә чыгару – мөселманнарга тап төшерү. Бү­ген мәхәлләләргә, мөфтият­ләр­­гә ничек тә аңлашып яшәргә кирәк. Бер кешенең теләгенә, ихтыярына карап кына бөтен нәрсәне көйләп булмый. Бүген мөселманнар ачыктан-ачык сөй­лә­шүне көтә. Борчыган мәсьә­ләләрне уртага салып сөйлә­шергә, аңлашырга кирәк.

– 21-22 октябрьдә Уфада Русия Үзәк Диния нәзарәте оешуга 225 ел тулу уңаеннан зур конференция булачак. Сез анда катнашасыздыр?

– Әйе, бу – бик зур вакыйга. Татар халкы моны һич тә игътибардан читтә калдырмас. Чөнки милләтебезне 200 елдан артык җитәкләп эшләп килгән зур оешма бу. Дөрес, соңгы 25 елда бик күп дини идарәләр оешты. Әле без узган ел гына бу юбилейга әзерлек уңаеннан ТР Фәннәр академиясендә конференция үт­кәр­гән идек. Мәскәүдә, РФ Иҗ­тимагый палатасында да, башка төбәкләрдә дә конференция, "тү­гәрәк өстәл”ләр уздырылды. Инде хәзер бәйрәм Уфада була. Анда Путин да катнашыр дип көтелә. Русия Үзәк Диния нәза­рәте – бөтен татар халкының мирасы ул. Бер төбәк кенә үзенә ала, аерым шәхесләр, сәясәт­челәр генә аны үз мәнфә­гать­ләрендә куллана алмый. Әйтик, Татарстан Диния нәзарәтен ничек инде Үзәк нәзарәттән аерым дип күзалларга мөмкин?! Безнең тарихыбыз уртак бит. Дини җи­тәкчелек арасында аңлашу-аң­лашмау – бөтенләй башка мәсьә­лә. Кемнең нәрсә эшләгәнен, нәрсә кылганын тарих бәяләр. Берни дә югалмый. Менә ябык архивлар да ачыла, элек мәгълүм булмаган күп нәрсә ачыклана. Без бер халык булып аңлашып, шәхси амбицияләребезне читкә куеп яшәргә, бер-беребезгә юл куя белергә тиеш. Инде үземә килгәндә, мин Уфага бара алмыйм. Әти-әниемә, хаҗга алып барам, дип вәгъдә биргән идем.

– Сүриядә химик коралны юк итү зур каршылыкларга очрар, Русия өчен аның икенче Әфган­станга әйләнү ихтималы бар, дип фаразлаучылар күренә. Бу җә­һәттән нәрсә әйтерсез?

– Русия өчен генә түгел, дөнья өчен бик дәһшәтле вәзгыять бу. Валдай күрешүе вакытында миңа бу уңайдан Президент сүз биргән иде. Ватандашларыбыз һәм чит ил кунаклары алдында мин Русия ислам дин әһелләренең әлеге конфликтка мөнәсәбәтен аңлат­тым. Мәккә, Мәдинә кебек булмаса да, Дәмәшекъ гади генә шәһәр түгел. Миллиардлаган мөсел­манның дини игътикатында, хәт­та христианнарныкында да без Гайсә пәйгамбәрнең кабат ки­лү­ен көтәбез. Пәйгамбәребез Мө­хәм­мәд галәйһиссәлам, Гәйсә Дә­мә­шекътәге ак манаралы мәчет­кә киләчәк, дигән булган. Рим папасы да 2000 елның башында Дәмәшекъкә килгәч, ул мәчетне күреп, гизеп киткән. Шуңа күрә әлеге илдә тынычлык урнаштыру геополитик мәсьәләне чишү генә түгел. Сугыш, ызгыш дәвам ит­кәндә, диннәр арасында зур бер тартышуга, берничек тә туктатып булмый торган конфликтка әве­релеп китәргә мөмкин бу. Шуңа күрә Русия җитәкчелегенең, со­юзникларыбызның анда тынычлыкны сакларга тырышуы бик мөһим.

– Мьянмада буддачылар һаман мөселманнарны кысрыклый, җанын кыя. Бу вәз­гыятьтә Русия, мөселман ил­ләре нәрсә эшли ала?

– Беренчедән, без, мөселман­нар, Аллага тапшырып, дога кылабыз. Кыерсытылганнарга Ал­ла­һ Тәгалә җиңеллек бирсен. Икенчедән, Русиядәге буддачылар оешмалары җитәкчеләре бе­лән очрашкан, сөйләшкән вакытта, мондый хәлне ничек тә туктатырга кирәк, дип борчылуыбызны белгертеп торабыз. Алар үз юллары белән андагы диндәшлә­ренә, Русия мөселманнары борчыла, дустанә яшәргә кирәк, дип үгет-нәсихәтләрен җиткерә. Конфликтларны булдырмау, аңла­шып яшәү максатында дини туризмны үстерү файдалы булыр иде. Гомумән, дини туризм җә­елдерелсә, башка диндәгеләр, башка милләттәгеләр килеп, күр­шеләренең, төрле кыйтгаларда яшәүчеләрнең мәдәниятен өйрән­­сә, дөньяда аңлашып яшәү мөм­кинлеге күпкә артачак. Әйтик, Бохарага яисә Болгарга, Свияжскига, Дербентка барып та күп нәрсә күрергә мөмкин.

– Корбан бәйрәме Мәскәүдә ничегрәк узачак? Хакимият­тәгеләр, теләсә кайда терлек суялар, дип кабат дәгъва бел­дер­мәсен өчен нәрсә эшләргә җыенасыз?

 

– Хакимиятләр генә түгел, без үзебез дә борчылабыз. Халыкны көлдереп, гайрәтен чиктереп, урамда сарык сөйрәп йөрүлә­ренә без үзебез дә каршы. Шуңа күрә Мәскәү читендә сарык суя торган махсус урыннар булдырыла. Анда рәхәтләнеп Кор­бан чалырга мөмкин. Хәтта без белә торган оешмалар, алдан заказ биргән сурәттә, сарыкларны мө­сел­маннар исеменнән чалып, итен өйгә китереп бирә. Мәскәү шәһәре хөкүмәте гает намазы укырга ябык паркларда, стадионнарда махсус урыннар бирә. Мәсәлән, без өч ел элек Сокольники паркында 700 кешедән башлаган булсак, быел Рамазан гаетендә 10 мең кешене җыеп намаз укыттык. Бу юлы тагын да күбрәк булыр дип уйлыйм. Шә­һәр мәркәзе бушасын дип, тагын берничә урында намаз уку мөм­кинлеге булдырылды. Мәскәү өлкәсендә утыз урында гает намазы укый торган урын тәгаен­ләнде. Хәзер бу мәсьәләне аң­лашып чишә башладык. Мәскәүдә мәчет төзелүгә өметебез дә бар. Төрле проектлар карала. Без мәчете белән бергә ислам мәдә­нияте мәркәзе төзергә дигән ниятебездән кайтмадык. Иншалла, көтүебезнең бер уңай нәти­җәсе булыр дип уйлыйм.

("Ватаным Татарстан”,   /№ 166, 11.10.2013/)